BISKUPSTWO POMORSKIE (1140 - 1176)

Początek Biskupstwu Pomorskiemu dają misje chrystianizacyjne biskupa Ottona z Bambergu, podczas których (w latach 1124/25 i 1128) zostają utworzone liczne placówki misyjne w miastach książęcych (Pyrzycach, Kamieniu, Wolinie, Szczecinie, Kołobrzegu, Białogardzie, Uznamiu, Dyminie, Wołogoszczy ... . 14 października 1140 roku powstaje Biskupstwo Pomorskie z siedzibą w Wolinie, podległego bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Praktycznie od tego momentu rozpoczęło się budowanie organizacji kościelnej na Pomorzu.

Regularne najazdy duńskie na Wolin w latach 1170, 1173, całkowicie zrujnowały miasto i skłoniły biskupa Konrada do przeniesienia stolicy biskupiej. Chwilowo przebywał w znacznie bezpieczniejszym Uznamiu. Pobyt ten nie był jednak długi skoro źródła pochodzące z 1176 roku, mówią już o rezydencji biskupa w Kamieniu, gdzie osobiście doglądać miał prac przy powstającej katedrze. Formalne przeniesienie stolicy biskupiej z Wolina do Kamienia dokonało się jednak dopiero 25 lutego 1188 roku na mocy bulli papieża Klemensa III. Diecezja zmieniła też nazwę na kamieńską i została poddana jurysdykcji Stolicy Apostolskiej, uniezależniającej ją od wpływów rywalizujących ze sobą arcybiskupstw w Magdeburgu i Gnieźnie. Znane nam dokumenty fundacyjne wskazują na dominującą rolę księcia w uposażaniu młodego biskupstwa, jak i początkową jego zależność od władzy książęcej. Jednak w miarę rozwoju zyskiwało ono coraz większą autonomię. Można nawet zauważyć pewną proporcjonalność między znaczeniem biskupstwa w mieście, a rolą Kościoła w księstwie . W początkowym okresie Kościół skupiony był na organizowaniu struktur wewnętrznych; pokryciu diecezji siecią parafii. Później jednak zaznacza się jego coraz większy wpływ na politykę i gospodarkę regionu. W miarę jak słabła rola administracji książęcej wzrastało znaczenie biskupstwa i mieszczaństwa oraz odwrotnie. Pierwsze próby umocnienia stanowiska biskupstwa podjął biskup Zygfryd. Sądzi się, że mógł on nawet przez krótki okres czasu sprawować w księstwie funkcję regenta. Wiek XIII zaznaczył się pogłębieniem niezależności zarówno politycznej jak i ekonomicznej, szczególnie poprzez nabywanie licznych ziem. W drugiej połowie XIII wieku biskupi kamieńscy byli w posiadaniu 1/8 terytorium wszystkich księstw zachodniopomorskich, a ich jurysdykcja rozciągała się nawet na tereny utracone przez władców pomorskich na rzecz Brandenburgii. Wtedy właśnie pojawił się (nie zrealizowany jednak nigdy) plan podniesienia biskupstwa kamieńskiego do rangi metropolii . Fakt ten był wielce nobilitujący dla miasta, choć ważniejszym okazał się aspekt ekonomiczny. Funkcjonowanie biskupstwa oparte było bowiem na uposażeniu, składającym się ze stałych świadczeń obciążających dochody grodów kasztelańskich, z "biskupicy" składanej przez ludność, zastąpionej w XIII stuleciu przez dziesięcinę i własności ziemskiej. W 1304 roku biskupi nabyli gród Golczewo. Starania te były jednak przerywane niszczącymi najazdami wojsk Brandenburskich. Po jednym z nich w roku 1308 biskup przeniósł się nawet do swego zamku w Golczewie i nosił się z zamiarem przeniesienia stolicy biskupiej do klasztoru w Białobokach lub do Kołobrzegu. Na uwagę zasługuje stanowisko rady miejskiej i księcia, którzy sprzeciwiali się tej decyzji, dając jednocześnie dowód ogromnego znaczenia biskupstwa dla całego regionu i samego miasta. Stanowisko to poparł również papież Jan XXII, który decyzją z 14 stycznia 1333 roku definitywnie zakazał przenoszenia stolicy biskupiej. Biskupi powrócili więc do Kamienia a dalsze uposażenia i przychylność książęca spowodowały szybki rozkwit biskupstwa i miasta.

W roku 1321 biskupi nabyli Kamień, wraz z całą ziemią kamieńską; łącznie z prawem wyższej własności. Zmieniło to diametralnie stosunki w samym organizmie miejskim. Biskupi stali się jego suwerenami, choć jak ukazują źródła nie do końca. Ożywione kontakty mieszczan z osiedlem katedralnym rozpoczęły się w latach trzydziestych XIV wieku. Mieszczanie i przedstawiciele rodów rycerskich stają się źródłem wielu fundacji. Dzięki tym rozległym wpływom przystąpiono do rozbudowy osiedla katedralnego, wznoszenia nowych domów kanonickich. W tym samym czasie rozbudowano też katedrę i dom biskupi, który nabrał charakteru rezydencji pałacowej, a całość otoczono systemem fortyfikacji. Ponad to biskupi otworzyli własną mennicę.

W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XIV wieku książęta wołogoscy rozpoczęli proces scalania dóbr zastawionych, bądź straconych przez ich poprzedników. W wyniku tych zabiegów wywiązał się spór pomiędzy książętami pomorskimi a biskupem Janem, dotyczący prawa wykupu Ziemi kamieńskiej. W grudniu 1355 roku doszło do podpisania w Wolinie układu kompromisowego, który sprawę wykupu pozostawił dalej otwartą. Rok później Biskup Jan uznał zwierzchnictwo książęce, ale jednocześnie zachował jeszcze na jakiś czas wpływy w Ziemi kamieńskiej. Trudności te wywołały osłabienie zainteresowania dla miasta i regionu ze strony biskupów. Pod koniec 1372 roku po śmierci biskupa Jana, książęta przejęli władzę nad miastem i regionem. Mimo to osiedle katedralne nadal się rozwijało. Przybywało też duchowieństwa, które pod koniec XIV stulecia stanowiło ok. 20% ogólnej liczby mieszkańców . Kamień przybierał więc coraz bardziej znamiona miasta biskupiego. Oprócz wspomnianego już zatargu biskupów z książętami, wydaje się, że współpraca duchowieństwa z radą miejską przebiegała bardziej owocnie. Źródła nie zawierają bowiem świadectw ewentualnych konfliktów, poza sporadycznymi o incydentalnym charakterze. Sytuacja zmienia się radykalnie po śmierci biskupa Filipa von Rehberg (+1385). Jego następcy przenoszą się do Karlina i tam pozostają aż do reformacji.

Oprócz działalności politycznej, biskupstwo i cała Organizacja Kościelna prowadziła normalną działalność duszpasterską. Szczególnie zaznaczyła się na tym polu instytucja kapituły katedralnej jako organu doradczego i wykonawczego władzy biskupiej, stanowiąca fundament administracji diecezjalnej. To właśnie ona wybierała biskupa, nadzorowała prace przy budowie katedry i całego osiedla katedralnego. Obsadzała parafie i nadzorowała życie duszpasterskie. Inicjowała budowę nowych kościołów. Prowadziła szkołę przykatedralną i bibliotekę, oraz roztaczała opiekę duszpasterską nad szpitalami, bractwami i cechami. Czuwała nad kultem religijnym, ale również nad dobrami materialnymi biskupstwa, szczególnie skarbcem katedralnym. Przechodziła szereg przeobrażeń, stając się ze wspólnoty kanonickiej o niewielkim uposażeniu, właścicielem szeregu dóbr. Trudno powiedzieć w jaki sposób wpłynęło to negatywnie na pracę duszpasterską, zapewne przyczyniło się do osłabienia dyscypliny i prowadzenia zbyt świeckiego trybu życia. Kościół jawił się w tamtym czasie bardziej jako instytucja feudalna niż wspólnota troszcząca się o zbawienie człowieka. Dowodem były zwoływane synody podejmujące problem dyscypliny kościelnej. Od tego czasu zaznacza się postępujący kryzys instytucji kościelnych. Nic więc dziwnego, że w takiej sytuacji przybywało zwolenników reformacji.

W 1372 roku w wyniku nowych podziałów, Kamień przechodzi w ręce książąt szczecińskich, a następnie w 1478 wchodzi w skład zjednoczonego Państwa zachodniopomorskiego. 13 grudnia 1534 roku na sejmie w Trzebiatowie książęta zachodniopomorscy, szlachta i mieszczaństwo, wprowadzili wyznanie protestanckie. Z całej organizacji kościelnej pozostała tylko kapituła. Kościół katolicki wraz ze śmiercią swego ostatniego biskupa Erazma von Manteuffel (+1544), na szereg stuleci został usunięty z ziemi, na którą przyniósł światło wiary i do której rozwoju w znacznym stopniu się przyczynił. W upadku biskupstwa należy widzieć też początek stopniowego zatracania przez Kamień swego znaczenia w regionie na rzecz innych miast.

/ks. mgr Sławomir Pawlak/